NGHỆ NHÂN SẦM THỊ BÍCH - NGƯỜI GIỮ HỒN THỔ CẨM BẢN HOA TIẾN

1. Tuổi thơ bên khung cửi và những mùa nhuộm lá rừng

Sầm Thị Bích sinh ra trong một gia đình thuần dân tộc Thái. Mẹ bà là một thợ dệt nổi tiếng khéo tay trong bản. Từ khi mới 8 tuổi, bà đã được mẹ dạy cách quấn sợi, chọn lá nhuộm và ngồi nghe tiếng con thoi lướt nhịp trên khung cửi như tiếng thì thầm của núi rừng.

Năm 13 tuổi, bà dệt chiếc váy đầu tiên cho mình. Đó là chiếc váy có hoa văn hình khèn bè, chim công và hoa ban – những biểu tượng của phụ nữ Thái. Từng đường dệt không chỉ là kỹ thuật, mà còn là ký ức, là tình cảm gửi gắm cho chính bản thân và cội nguồn.

“Thời đó, con gái Thái chưa biết dệt là không được lấy chồng đâu. Mỗi tấm váy cưới là một tấm lòng. Phải tự tay làm mới gọi là con gái bản,” – bà kể, ánh mắt đầy tự hào.

2. Giai đoạn nghề mai một – và lựa chọn không rời bỏ

Khi công nghiệp hóa lan tới vùng núi, những khung cửi dần nằm im lìm trong góc bếp. Phụ nữ trẻ rời bản đi làm ăn xa. Váy áo truyền thống bị thay thế bởi hàng may sẵn. Nghề dệt đứng bên bờ quên lãng.

Bà Bích vẫn bám nghề. Không vì lợi nhuận, mà vì một lý do giản dị:

“Nếu mình không giữ, thì ai giữ? Nếu người cuối cùng còn nhớ cũng bỏ, thì sau này con cháu sẽ gọi ký ức là gì?”

Bà tiếp tục dệt, một mình. Vẫn đi rừng hái lá nhuộm. Vẫn bày khung cửi ra giữa nhà, như một lời nhắc cho các cô cháu gái rằng nghề dệt chưa chết. Một vài đứa trẻ trong bản vẫn lặng lẽ đến xem bà dệt, rồi xin học theo.

3. Hợp tác xã Hoa Tiến – Giấc mơ lớn bắt đầu từ đôi bàn tay nhỏ

Năm 2010, với khát khao khôi phục làng nghề, bà Sầm Thị Bích vận động hơn chục chị em trong bản thành lập Hợp tác xã Dệt thổ cẩm Hoa Tiến. Khi ấy, không nhiều người tin bà có thể làm được điều lớn lao. Nhưng với uy tín, sự tận tâm và đôi mắt sáng rực khi nói về nghề, bà đã truyền được nhiệt huyết. Bà không học qua trường lớp, cũng không biết internet. Nhưng bà có đôi tay vàng và một trái tim yêu nghề đến tận cùng. Hợp tác xã bắt đầu với vài khung dệt cũ, vài tấm vải thô, một gian nhà gỗ nhỏ và... niềm tin.

Bà dạy lại cho từng người cách nhuộm màu bằng củ nâu, vỏ cây vang, lá chàm. Dạy cách tạo mô-típ cổ: hoa văn gãy khúc, hình con công, hình mắt khèn, hoa trạng nguyên… Sản phẩm đầu tiên được mang đi hội chợ tỉnh – được khách khen ngợi và đặt hàng. Đó là lần đầu tiên thổ cẩm Hoa Tiến bước ra khỏi bản làng.

4.Thổ cẩm không chỉ để mặc – mà để kể chuyện

Với bà Bích, mỗi tấm vải là một câu chuyện. Có tấm kể về mùa lễ hội, có tấm nhắc về người con gái xa quê, có tấm dệt cả nỗi nhớ người chồng đi lính biên cương năm ấy.

Không chỉ dừng lại ở khăn váy truyền thống, bà cùng hợp tác xã thiết kế thêm túi xách, áo khoác, mũ, chăn ga, phụ kiện. Bà nói:

“Mình phải để thổ cẩm đi được vào đời sống mới – không phải thay đổi bản sắc, mà là tìm cho bản sắc một lối sống mới.”

Năm 2019, sản phẩm của HTX Hoa Tiến đạt chuẩn OCOP 4 sao. Khách hàng từ Hà Nội, TP.HCM, Hội An bắt đầu đặt hàng thường xuyên. Có những đơn hàng đi sang Pháp, Đức, Nhật, Lào. Bà không biết bay, nhưng những sản phẩm của bà đã vượt núi xuyên biên giới.

Hiện nay, bà Bích vừa là Chủ nhiệm HTX, vừa là người dạy nghề cho lớp trẻ trong bản. Bà mở lớp miễn phí cho các bé gái từ 12 tuổi trở lên. Nhiều người trong số họ sau này đã có thu nhập ổn định nhờ dệt vải, không còn muốn rời bản.

Bà thường bảo:

“Dệt không chỉ để kiếm sống, mà để nhớ mình là ai.”

Năm 2023, bà được tỉnh Nghệ An tôn vinh là nghệ nhân ưu tú. Nhưng với bà, danh hiệu lớn nhất vẫn là ánh mắt say mê của những cô bé lần đầu cầm khung dệt, và niềm vui khi thấy một tấm vải hoàn thành.

Từ người thợ nhỏ thành biểu tượng làng nghề

Sầm Thị Bích không chỉ là một nghệ nhân, mà còn là biểu tượng sống động cho sức sống bền bỉ của văn hóa dân tộc Thái. Bà đã cho cả làng thấy rằng, truyền thống có thể được bảo tồn bằng sáng tạo, nghề thủ công có thể song hành với phát triển bền vững.

Hôm nay, giữa tiếng cửi vang lên trong gian nhà gỗ ở bản Hoa Tiến, người ta vẫn thấy bà – mái tóc đã bạc, tay vẫn thoăn thoắt dệt. Những sợi chỉ ấy – đậm đà sắc nâu, đỏ, tím – đang tiếp tục kể câu chuyện về một người đàn bà dệt ký ức, thêu hồn quê vào từng tấm thổ cẩm.